حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی، استاد درس خارج حوزه علمیه ۱۸ شهریورماه در نشست علمی «تطور دانش کلام در حوزه در سده اخیر» که از سوی معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه و دبیرخانه صدمین سال بازتاسیس حوزه برگزار شد با بیان اینکه حوزه علمیه ظرفیت‌های بسیار خوبی را برای تحول کلامی در خود ایجاد کرده است، گفت: در سخنان گذشته به دو تحول در دانش کلام در حوزه اشاره شد؛ دوره اول دوره تاسیس بود که با ورود مؤسس حوزه مرحوم آیت‌الله حائری آغاز شد و تا دوره وفات ایشان ادامه یافت. در دوره تاسیس به خاطر حاکمیت رضاخانی و بنای مؤسس حوزه بر تحکیم حوزه، عملا دانش فقه و اصول در محور کار فقیهان و استادان این دوره قرار گرفت و کلام جنبه حاشیه‌ای یافت.
وی افزود: تعلیم و تعلم کتب حاشیه‌ای کلامی در گوشه و کنار حوزه به صورت غیر رسمی و واکنش برخی بزرگان به تحولات معرفتی در آن دوره دو اتفاقی بود که در این مقطع رخ داد؛ دوره‌ای که میراث‌بر عصر مشروطه و ورود اندیشه‌های غربی به داخل ایران است؛ دوره دوم دوره خیزش بود که به خصوص از دوره مرحوم آیت‌الله بروجردی شروع شد و صف‌بندی جدی میان حوزه و جریان نوگرای سکولار شکل گرفت. این دوره، دوره خیزش حوزه قم بوده است و البته حوزه گرچه حرکتی جدی را شروع کرد ولی حرکت او با واکنش‌های پراکنده همراه بود.
سبحانی افزود: در مرحله بعد، تقریبا جبهه‌بندی واحدی میان متفکران و تقابل بین متفکران با جریانات رقیب ایجاد شد و دوره دیگر هم دوره گسترش دانش کلام در حوزه است؛ تا قبل از این دوره هر چند فعالیت‌هایی انجام شد ولی به دلایل مختلف هنوز حوزه آمادگی رویارویی دقیق با اندیشه‌های مختلف را نداشت و حوزه در حال احیا و بازسازی مدارس علمیه بود.
صورت‌بندی دانش کلام در دوران آیت‌الله بروجردی
استاد حوزه قم با اشاره به تحولات دوران آیت‌الله بروجردی گفت: از اواخر دهه ۳۰ دانش کلام صورت‌بندی جدی در حوزه پیدا کرد و نهادهایی در این دوره شکل گرفتند، نشریات و بلندگوهای علمی و تبلیغاتی برای عرضه اندیشه دینی سامان پیدا کرده و به تدریج دانش کلام ظهور و بروز یافت و جایگاه خود را در کنار سایر دانش‌ها به رخ کشید. بعد از کودتای ۱۳۲۰ و حکومت محمدرضا پهلوی، شاه جوان رویکردی مثبت به روحانیت و حوزه دین داشت ولی به تدریج احساس کرد که نمی‌تواند از روحانیت و متدینین بهره‌ای برای اهدافش ببرد لذا پروژه پدرش را که دین‌زدایی بود شروع کرد.
وی با بیان اینکه پهلوی دوم دو کار مهم را شروع کرد که یکی بازسازی و احیای باستان‌گرایی در برابر فرهنگ دینی و مذهبی بود، تصریح کرد: ابتدا تصویری دروغین از پیشینه تاریخی ایران ساخته شد و اباحی‌گری و بی‌بند و باری توسعه یافت و مسائل مادی و جنسی و ... رواج یافت. این جریان با حضور مستشاران آمریکایی در ایران تقویت شد و برنامه سازمان‌یافته و عمیقی ایجاد کردند که تا دوره حضور آیت‌الله العظمی بروجردی روی آشکار خود را نشان نداده بود و رژیم با احتیاط عمل می‌کرد ولی در سال ۱۳۴۰ این نقشه‌ها علنی شد.
سبحانی با بیان اینکه اندیشه سکولار غربی هم به تدریج رو به گسترش نهاد، افزود: بنگاه‌های بزرگ نشر و ترجمه برای رواج افکار غربی و ایجاد شبهه، درست شدند تا تفکر مدرنیته غربی به داخل ایران بیاید و به خصوص علوم انسانی در همین دوره تاریخی رشد و نضج یافت همچنین فلسفه‌های ناظر به دانش‌های جدید و نظریاتی چون نظریه تکامل داروین و نظریه فروید در سطح دانشگاه‌ها و دانشجویان مطرح شد.
وی ادامه داد: تجربه حضور مدرنیته غربی در کشورهایی مانند مصر، شبه‌قاره و ... خیلی پیش از ایران رخ داده است و متفکران مسلمان در مواجهه با غرب تلاش‌های زیادی کرده‌اند و این مسئله انگیزه زیادی برای حضور کلامی به حوزه قم می‌دهد. به عنوان مثال جریانی که بعد از سیدجمال‌الدین و شاگردان او مانند رشیدرضا و محمدعبده یا در پاکستان کسانی مانند اقبال لاهوری و مودودی ایجاد شد پیشگامی در مواجهه با تجدد و تجدید فکر دینی داشتند و فضلای حوزه قم از این دریچه بهره‌مند شدند.
رئیس بنیاد بین‌المللی امامت با اشاره به ایجاد جریانات شبه‌دینی در بیرون از حوزه و یا در حاشیه حوزه علمیه، اظهار کرد: جریان تجدیدنظر طلبی در این دوره تاریخی در قم غوغایی ایجاد کرد که نوشتن کتاب شهید جاوید و تعرض به مسئله علم امام از جمله نمونه‌های آن است. تبعات جریان حسینیه ارشاد و سخنان شریعتی تا درون حوزه علمیه قم راه پیدا کرد و فضلا و اساتید درگیر آن شدند؛ این دوره‌ای است که جریان روشنفکری ایجاد شد و جبهه ملی ایران وارد حوزه اندیشه‌ورزی شدند و اندیشه دینی را از نگاه خودشان تحلیل کردند و این‌ها سبب شد تا برخوردهای دینی سازمان‌یافته شود و مجموعه‌هایی برای رویارویی در حوزه کلام و دانش‌های وابسته تاسیس شود.
سبحانی با بیان اینکه حرکت مهمی در گسترش دانش کلام از حدود سال‌های ۱۳۴۰ در حوزه شروع و تا پیروزی انقلاب اسلامی تداوم یافت و چند اتفاق مبارک در تقویت و مساعدت دانش کلام رخ داد، اظهار کرد: از اولین جرقه‌های مواجهه کلامی از تولید نشریاتی شروع شد که به تدریج دامنه آن تا شهرهای مختلف کشیده شد؛ در سال‌های ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ نشریه حکمت با رویکرد کلامی فلسفی مقالات خود را نگارش کرد و تا حدود سال ۱۳۴۰ به صورت پراکنده ادامه یافت یا مکتب اسلام در سال ۱۳۳۷ شروع به نشر کرد و نشریه مکتب جعفری در سال ۱۳۴۰ منتشر شد.
ایجاد مؤسسات با رنگ کلامی
سبحانی تصریح کرد: جبهه دیگری که در این دوره تاریخی ایجاد شد و رنگ کلامی داشت و مؤسساتی بودند که از حالت سنتی فاصله گرفته و فضای حوزه جدید را دچار تحول کردند. این مؤسسات که می‌توان آن‌ها را به آموزشی، تبلیغی و ترویجی تقسیم کرد در راستای مواجهه علمی معرفتی با نیازهای زمان ایجاد شده‌اند و دو هدف را دنبال می‌کنند.
سبحانی با اشاره به این دو هدف تصریح کرد: یکی از این اهداف، بهینه‌سازی نظام آموزشی حوزه، ارائه مباحث آموزشی به شکلی جدید و انتخاب نسل نخبه و ارائه آموزش منظم به آنان است و هدف دیگر این مؤسسات، آماده‌سازی علمی مهارتی این نسل برای توجه به نیازهای جدید و آشنایی با شرایط زمان و تلاش برای نوعی پاسخگویی به این نیازها است؛ اولین مدرسه جدید حوزوی در قم با این دو رویکرد در سال ۱۳۴۰ توسط مرجع عالیقدر آیت‌الله العظمی گلپایگانی به نام مدرسه امام مهدی(عج) شکل گرفت و مدیر این مدرسه هم مرحوم شهید بهشتی بود.
وی در پایان گفت: مرحوم شهید بهشتی تصمیم گرفت تا مدرسه حقانی را هم ایجاد کند؛ در این مدارس در کنار فقه و حقوق و منطق، دانش کلام و فلسفه و تاریخ و ... وارد حوزه قم شد حتی در مدرسه حقانی ریاضیات و علوم تدریس شد و پاره‌ای از رشته‌های علوم انسانی تاسیس و کتب کاملا جدیدی وارد نظام آموزشی شد.
نظر شما